Niszczenie przez reżim Łukaszenki pamięci narodowej Białorusinów

Rada Kultury Białorusi opublikowała badanie zatytułowane „Polityka państwowa zniszczenia narodowej pamięci Białorusinów (2020–2024)”, które dokumentuje systematyczne działania władz reżimu Łukaszenki mające na celu przekształcenie szkolnictwa, przestrzeni publicznej i kultury pamięci. Raport wskazuje na szereg konkretnych decyzji prawnych i praktyk administracyjnych wprowadzonych od 2020 roku.

Badanie pokazuje, że zmiany dotyczą wielu obszarów: usuwania symboli narodowych, ograniczania użycia języka białoruskiego, dewastacji miejsc pamięci oraz wprowadzenia narracji sprzyjającej powiązaniu tożsamości białoruskiej z „rosyjskim światem”. W materiałach cytowane są dane: według Ministerstwa Obrony do listopada 2024 roku w kraju funkcjonowało 155 klas o profilu wojskowo-patriotycznym, a w ciągu ostatniej dekady liczba uczniów uczących się w języku białoruskim spadła o 34,4% (przy jednoczesnym wzroście nauki w języku rosyjskim o 22,6%).

Raport opisuje także zmiany w szkolnych programach i podręcznikach – usuwane są wątki związane z Rzecząpospolitą Obojga Narodów, a do programów wprowadzono kontrowersyjną koncepcję „ludobójstwa narodu białoruskiego”, przypisaną ustawowo już w styczniu 2022 roku i objętą karą za jej negowanie. Autorzy dokumentu podkreślają, że materiały edukacyjne powstawały przy udziale służb, co – ich zdaniem – przesuwa debatę historyczną w stronę instrumentu represji, a nie naukowej analizy.

W raporcie opisano także represyjne praktyki wobec osób używających symboli narodowych: od kar administracyjnych i kryminalnych po zakazy sprzedaży i ściganie za wytwarzanie drobnych przedmiotów z motywami narodowymi – nawet gdy producenci działali poza granicami kraju. W 2023 roku wprowadzono zakazy obejmujące tatuaże z symboliką narodową. Równolegle dokumentuje się demontaż i przekształcanie miejsc pamięci — niszczenie cmentarzy żołnierzy Armii Krajowej, usuwanie tablic i pomników ważnych postaci historycznych, a także stawianie monumentów o charakterze prorosyjskim oraz nadawanie instytucjom nazw związanych z osobami kojarzonymi z represyjnym aparatem państwowym.

Szczególne miejsce w analizie zajmuje militaryzacja wychowania: autorzy alarmują, że elementy „patriotycznego” programu pojawiają się od najwcześniejszych etapów edukacji, włączając grupy, kluby i obozy o profilu wojskowym oraz aktywności w przedszkolach; tego typu inicjatywy mają obejmować dziesiątki tysięcy dzieci. Raport wskazuje na przypadki wykorzystywania form wychowania do gloryfikacji przywódcy państwa i legitymizacji rosyjskiej polityki militarnej — co ma wpływ na kształtowanie postaw młodego pokolenia.

Autorzy badań ostrzegają przed dalszą monopolizacją edukacji po masowym zamknięciu prywatnych szkół jesienią 2022 roku oraz przed działaniami ograniczającymi wpływ rodziców na udział dzieci w zajęciach o charakterze ideologicznym. W dokumencie odnotowano również próby utrudniania studiowania za granicą oraz stosowanie presji prawnej i administracyjnej wobec nauczycieli, uczniów i osób zaangażowanych w niezależne wydarzenia kulturalne.

Mimo alarmujących wniosków raport wskazuje możliwe obszary przeciwdziałania: zachowanie i praktykowanie języka, niezależna praca kulturalna i naukowa, popularyzacja wiedzy o postaciach historycznych i epokach pomijanych w nowych podręcznikach oraz koordynacja działań emigracji i niezależnych organizacji, by stworzyć wspólną strategię ochrony tożsamości narodowej. Jak piszą autorzy, władze starają się „wcisnąć społeczeństwo w wąskie ramy jednej ideologii”; raport ma służyć jako podstawa do opracowania środków obrony pamięci i edukacji na emigracji.